DWÓR SZLACHECKI W XVIII WIEKU.

“Niepoczesnym był z kształtu dworzec mego Dziadka,

w którym niegdy się zrodził, dożył dni ostatka. (...)

Dworzec ten stał na wzgórku, skromny i drewniany,

Dach wielki, okna wąskie, zaszłe w ziemie ściany,

Dzielił się na dwie części, ciągiem sieni długiej,

Z jednej strony mieszkanie, czeladnica z drugiej”.

Osiemnastowieczne dwory składały się zazwyczaj z trzech zespołów budowli i urządzeń terenowych: domu mieszkalnego, zabudowań gospodarczych i krajobrazowej oprawy. Wspólną cechą siedzib ziemiańskich było skupienie niemal całego programu mieszkalnego “w przyziemiu”. Tylko w nielicznych przypadkach pokoje mieszkalne znajdowały się na poddaszu, nad gankiem wejściowym lub w szczytowych partiach dachu.

W architekturze dworów obowiązywała zasada podporządkowania rozkładu pomieszczeń gospodarce cieplnej, co przyczyniało się do zwartości bryły, skupiającej izby przy ześrodkowanych paleniskach, przyłączonych do jednego, dwóch lub trzech kominów.

Według W.Łozińskiego “mądrym zwyczajem staropolskim przestrzegano, aby dwór budowany był na jedenastą godzinę”, to jest, aby jego czoło czyli fasada frontowa miała pełne słońce w tej porze dnia, kiedy ono nie dobiega jeszcze samego południa. Tym sposobem wszystkie strony domu miały słońce o pewnej porze dnia, podczas gdy dwory z czołem na pełne południe, nie mogły go mieć w tylnych, ku czystej północy zwróconych pokojach. Sam rozkład pokojów mieszkalnych bywał różny, a z ilustracyj i inwentarzy nie da się wywnioskować jakaś stała norma lub złożyć jakiś typ przeciętny; ... niemal powszechną regułą był podział domostwa na dwie równe połowy, przedzielone sienią bardzo obszerną. Do sieni wchodziło się z ganku, o którym wiemy, że bywał “balasisty”, zaś sama sień i rozmiarami swemi i przeznaczeniem uchodziła prawie tak samo za pryncypialną część domu jak sala stołowa. (...) Tu odbywały się sąsiedzkie sejmiki, tu gromadziła się czeladź w czasie alarmu, tu gotowała się wyprawa łowiecka lub zajazdowa, tu wreszcie na sianie spali goście w czasie wesel, festynów, pogrzebów. Ściany sieni służyły do wieszania broni i sieci myśliwskich, a ogrzewał ją zazwyczaj olbrzymi komin murowany. Z sieni prowadziły drzwi w trzech kierunkach, naprzeciw wejścia głównego do ogrodu, sadu czy też wirydarza, na prawo i na lewo do pokojów. Jedna ze swych stron czyli połowic domu była pańską, druga w przeważnej części czeladzią. Po stronie pańskiej najobszerniejszą i najgłówniejszą była izba stołowa, po niej szła świetlica, nazwana później bawialnią, a jeszcze później salonem; podrzędniejsze już i często poufne znaczenie miały salki, izby, komnaty, pokoje, alkierze, przyboki, komory”.

W domu znajdowały się nie tylko izby mieszkalne właściciela, członków jego rodziny i krewnych, ale niekiedy również rezydentów, ekonomów, pisarzy, służby dworskiej i dworskiej czeladzi oraz pokoje gościnne. W budynku lub jego pobliżu mieściła się także oficyna, kuchnia, piekarnia i spiżarnia. W sąsiedztwie domu dość często znajdował się lamus.

Dwór zwrócony główną ścianą wejściową w stronę słoneczną, zajmował punkt eksponowany, ale lekko wyniesiony ponad otaczający płaski teren albo krawędź wzniesienia nad dolinką, ciekiem wodnym lub stawem rybnym. Zbiorniki wodne, spełniające jeszcze w XVI i XVII wieku funkcje obronne, służyły w małych dworkach celom przede wszystkim gospodarczym i wykorzystywane były również dla podniesienia walorów plastycznych kompozycyjnego założenia.

W zależności od zamożności szlachcica w skład zespołu zabudowań gospodarskich wchodziły różne budynki.

Zaplecze gospodarskie można podzielić na zabudowania: inwentarskie, magazynowe i przetwórcze. Wśród budowli inwentarskich na terenie przyległym do dworu mogły znaleźć się: stajnia koni, owczarnie, chlewy, kurniki. Magazyny stanowiły: wozownia, spichrz i stodoła, a zabudowania przetwórcze to: wędzarnia, a niekiedy browar, gorzelnia.

Typowym przykładem osiemnastowiecznego rozplanowania zaplecza gospodarskiego i mieszkalnego średnio zamożnego szlachcica jest wygląd rodzinnego gniazda braci Józefa i Tadeusza Kościuszków w Siemianowiczach opisany przez J. Tłoczka. Obejście mieszkalne i gospodarcze obejmowało między innymi następujące budowle otaczające dziedziniec: dom mieszkalno - gospodarczy, zwany folwarkiem, spichrz, a przy nim “sernica na słupach z balsami”. Idąc dalej stał browar ze słodownią i studnią, a w pewnej odległości chlew, wozownia, stajnia gościnna pleciona z chrustu i przy niej druga. Naprzeciw domu była wielka stodoła z czterema wrotami. Cały teren był ogrodzony płotem.